महाराष्ट्रातील लोकप्रिय लोकवाद्य. संगीतज्ञ कुर्ट सॅक्सच्या वर्गीकरणानुसार कंपित पटल वाद्य आणि भरत मुनींच्या वर्गीकरणानुसार आघात वाद्य या प्रकारात मोडणारे हे वाद्य आहे. तमाशा, पोवाडा, लावणी, खडीगंमत, शक्ती तुरा या सारख्या महाराष्ट्रातील अनेक लोककला प्रकारात हे वाद्य वाजवले जाते. ढोलकीचे अंग झाडाच्या खोडापासून तयार केलेले असते. सर्वसाधारणत: खैर, शिसम, बाभूळ, चिंच, वगैरे वृक्षांचे खोड ढोलकीसाठी वापरतात. ‘खोड’ हि संज्ञा वापरण्याचे कारण म्हणजे वरील वृक्षांच्या लाकडात आढळणारा तंतूंचा एकजिनसीपणा किंवा परस्पराना चिकटून राहण्याचा गुणधर्म. हा गुणधर्म वरील वृक्षांच्या लाकडात अधिक आढळतो. म्हणूनच खैर, शिसम ची ढोलकी टिपेच्या स्वराला अधिक आसदार बोलते. खोड हे आतून पोखरलेले असते शाई कडील बाजू निमुळती होत जाते व बायाकडील बाजू ढोलकीच्या मध्य भागाच्या प्रमाणात असते. ढोलकीची कमीत कमी उंची साधारणपणे वीस इंच असते. ढोलकीला बाया व चाटी अशी दोन तोंडे असतात. चाटीकडील बाजू कमीत कमी सव्वा पाच इंच व बायाकडील बाजू कमीत कमी सव्वा आठ इंच असते. चाटीला शाईपान आणि बायाला धुमपान असेही म्हणतात.
चाटीकडील बाजू गोलाकार रिंगमध्ये चामडे ताणून शिवलेले असते या पानाच्या मध्यभागी साधारण: दोन ते अडीच इंच परिघाचा वर्तुळाकार शाईचा थर दिलेला असतो. हे पान स्क्रू च्या सहाय्याने खोडावरघट्ट बसवले जाते. ढोलकीच्या बायाकडील बाजूस चामडे मढऊन गजरा बनून खोडावर घट्ट बसवले जाते. बायाकडील बाजूतून घुमारा निघण्यासाठी गरजेनुसार मेन लावतात याला मेणी अथवा मसाला असेही म्हणतात. पूर्वी ढोलकीची पाने खोडावर घट्ट बसवण्यासाठी रस्सीचा उपयोग व्हायचा दोन्ही बाजू रस्सीच्या सहाय्याने खोडावर घट्ट बसवलेल्या असायच्या व ढोलकी सुरात लावण्यासाठी मध्यभागी लाकडी खुंटी असायची. ही ढोलकी नऊ घरांची होती. परंतु हल्ली सर्व ढोलक्या या स्क्रूच्या आणि दहा घरांच्या असतात.
ढोलकीच्या चाटीसाठी वापरले जाणारे चामडे हे सर्वसाधारणत: लहान म्हैस, बैल यांचे असते याला कटईचे पान असे देखील म्हटले जाते.आणि बायासाठी वापरले जाणारे चामडे हे बकऱ्याचे असते चामडे कमावण्यासाठी ते चुन्याच्या निवळीतून बुडवून काढले जाते यामुळे चामडे पांढरे शूभ्र वापरण्यालायक बनते. रासायनिक प्रक्रियेतील हे चामडे पावसाळ्यात अथवा जास्त ताना मुळे फार काळ टिकत नाही. ढोलकीचे चाटीचे पान जास्त काळ टीकण्यासाठी चामडे कमावताना चुन्याच्या निवळीतून बुडवून न काढता कच्चे कमावलेले चामडे बहुतेक वादक वापरतात.
तबला, मृदुंग, ढोलकी आदी लयवाद्ये तयार करताना उंच स्वर निर्माण करणाऱ्या बाजूच्या कातड्यावर जडत्व येण्यासाठी लावलेला एक पातळ लेप म्हणून शाई वापरली जाते. लोखंडाचा वस्रगाळ कीस, मैद्यापासून अथवा शिजवलेल्या भाताची चिकट लाही(खळ), काळी शाई किंवा दगडीकोळशाची भुकटी या घटकाच्या मिश्रणापासून शाई बनवतात.शाईचा प्रमाणबद्ध थर ढोलकीच्या चाटीवर गोलाकार दिला जातो.
बायाकडील बाजूतून घुमारा निघण्यासाठी मेणीचा प्रमाणबद्ध थर ढोलकीच्या बायावर आतील बाजूस गोलाकार दिला जातो. याला मेणी अथवा मसाला असेही म्हणतात. मंदिराच्या समोरील दीपस्तंभा खालील तेलाने चिकट झालेली माती किंवा एरंडाच्या बिया आणि चिकट माती एकत्र करून ठेचुण बनवलेली मेणी बनवतात, अथवा राळ, मेथीदाणे, आणि एरंडेल तेल हे एकत्र वाटून पेस्ट करतात याचीही मेणी बनवतात. ढोलकी हे पारंपरिक लोककलेतील लोकवाद्य असले तरी तिच्या गोडव्यामुळे आज तिचा वापर चित्रपट संगीतात मोठ्या प्रमाणात होताना दिसतो. आज अनेक ढोलकी वादकांनी आपल्या वादन कौशल्याने ढोलकीला शास्त्रीय बैठक प्राप्त करून दिली आहे.
