Rs 2,000 note exchange: PSU banks see longer queues; banks, customers complain over lack of clarity on rules

2,000 रुपयांच्या नोटा बदलल्या: PSU बँकांमध्ये लांबच लांब रांगा; बँका, ग्राहक नियमांबाबत स्पष्टता नाही.

With customers queueing up at the branches of public sector banks, mainly State Bank of India, to exchange Rs 2,000 notes and private banks evidently wary about the exercise, customers and bank officials have sought the RBI intervention to set uniform rules for banks for the exchange of notes.

While public sector banks have adopted different strategies to exchange Rs 2,000 banknotes from non-account holders, private and foreign lenders have made it mandatory for such customers to submit identity proof.

2,000 रुपयांच्या नोटा बदलण्यासाठी सार्वजनिक क्षेत्रातील बँकांच्या शाखांमध्ये ग्राहक रांगा लावत आहेत, मुख्यतः स्टेट बँक ऑफ इंडिया आणि खाजगी बँका या कवायतीबद्दल सावध आहेत, ग्राहक आणि बँक अधिका-यांनी एक्सचेंजसाठी बँकांसाठी एकसमान नियम तयार करण्यासाठी आरबीआयच्या हस्तक्षेपाची मागणी केली आहे.

सार्वजनिक क्षेत्रातील बँकांनी खाते नसलेल्यांकडून 2,000 रुपयांच्या नोटा बदलून घेण्यासाठी वेगवेगळ्या धोरणांचा अवलंब केला आहे, तर खाजगी आणि परदेशी कर्जदारांनी अशा ग्राहकांना ओळखीचा पुरावा सादर करणे बंधनकारक केले आहे.

रिझव्‍‌र्ह बँकेचे निर्देश अतिशय स्पष्ट आहेत की काउंटरवर रु. 2,000 च्या नोटांची देवाणघेवाण पूर्वी प्रदान केल्याप्रमाणे नेहमीच्या पद्धतीने लोकांना प्रदान केली जावी – कोणत्याही रिक्वेस्ट स्लिप किंवा आयडी प्रूफचा आग्रह न धरता कारण या नोटा कायदेशीर निविदा आहेत. “आम्हाला हे पाहून खेद वाटतो की काही बँका अजूनही लोकांना नोटांचे तपशील, आयडी प्रूफ, संपर्क क्रमांक आणि पत्त्यासह विनंती पत्र देण्यासाठी आग्रह धरत आहेत. यामुळे, आरबीआयच्या सूचनांचे पालन न करण्याबरोबरच, चिडलेल्या लोकांकडून शाखांमध्ये टाळता येण्याजोगा तणाव आणि भांडणे निर्माण होत आहेत आणि या शाखांमधील संबंधित कर्मचार्‍यांना जनतेच्या रोषाला सामोरे जावे लागत आहे,” सीएच वेंकटचलम, सरचिटणीस, ऑल इंडिया बँक म्हणाले.

“2016-17 मध्ये नोटाबंदीच्या प्रक्रियेदरम्यान कर्मचारी आणि अधिकाऱ्यांना ज्या दुःखाचा सामना करावा लागला ते आम्हाला आठवायचे नाही. त्यांनी पुरेसा त्रास सहन केला आहे. आम्ही यापुढे सामना करू शकत नाही. आम्ही तुम्हाला विनंती करतो की तुम्ही बँकांना दिलेल्या तुमच्या सूचनांचा पुनरुच्चार करा,” AIBEA ने RBI गव्हर्नरला लिहिलेल्या पत्रात म्हटले आहे.

सरकारी बँकांमध्ये, स्टेट बँक ऑफ इंडियाच्या शाखांमध्ये जास्तीत जास्त ग्राहक रांगेत उभे आहेत, जे कोणत्याही ओळखीचा पुरावा न देता 2000 रुपयांच्या नोटा बदलून देत आहेत. युनियन बँक ऑफ इंडियाने खाते नसलेल्यांना नोटा बदलून घेताना फक्त ओळखीचा पुरावा आणण्यास सांगितले आहे, तर बँक ऑफ इंडिया नावे आणि मोबाईल क्रमांक नोंदवत आहे. एसबीआय, युनियन बँक आणि बँक ऑफ इंडियामध्ये जात नसलेल्या खातेधारकांना नोटा बदलण्यासाठी कोणतीही मागणी स्लिप भरण्याची आवश्यकता नाही.

तथापि, एका बँकिंग सूत्रानुसार, ग्रामीण शाखा खाते नसलेल्यांकडून ओळखीच्या पुराव्याची मागणी करत आहेत. याचे कारण असे की त्यांना काही प्रकरणे समोर आली आहेत ज्यात बनावट नोटा न सापडलेल्या शाखांमध्ये जमा केल्या गेल्या आहेत. “या बनावट नोटांची नंतर करन्सी चेस्टने ओळख पटवली. ही परिस्थिती टाळण्यासाठी, या शाखा ओळखीच्या पुराव्याचा आग्रह धरत आहेत जेणेकरून बनावट नोटा बदलून दिलेल्या व्यक्तीचा शोध घेता येईल,” तो म्हणाला.

इंडियन बँक आणि पंजाब आणि सिंध बँक खाते नसलेल्यांना आधार कार्ड किंवा ड्रायव्हिंग लायसन्स किंवा पॅन कार्ड यांसारखे ओळख पुरावे सादर करण्यास सांगत आहेत. अॅक्सिस बँक, कोटक महिंद्रा बँक, एचडीएफसी बँक आणि आयडीएफसी फर्स्ट बँक खाते नसलेल्या व्यक्तींकडून ओळख पुरावे सादर करत असल्यासच त्यांच्याकडून 2000 रुपयांच्या नोटा बदलत आहेत.

एका अधिकाऱ्याने सांगितले की, “काही बँका खाते नसलेल्यांना त्यांच्या शाखांमध्ये रु. 2000 च्या नोटा बदलण्यापासून परावृत्त करत आहेत.” हे ग्राहक नंतर एक्सचेंजसाठी SBI किंवा इतर PSU बँकांशी संपर्क साधतात.

स्टँडर्ड चार्टर्ड बँक सारख्या परदेशी बँका आणि AU फायनान्स बँक सारख्या लघु वित्त बँका देखील खाते नसलेल्या व्यक्तींकडून ओळखीच्या पुराव्याची मागणी करत आहेत.

केअर रेटिंगच्या अहवालानुसार, 2000 रुपयांच्या नोटा काढून घेतल्यास जून-सप्टेंबर या कालावधीत 1-1.8 लाख कोटी रुपयांची तरलता येऊ शकते. आरामदायी तरलतेच्या परिस्थितीमुळे अल्पकालीन दर कमी होऊ शकतात, असे त्यात म्हटले आहे.

2,000 रुपयांच्या मोठ्या रोख ठेवींबाबत आयटी विभागाने प्रश्न उपस्थित केल्याने बँका सावध आहेत. 2016 मध्ये 500 आणि 1,000 रुपयांच्या नोटा काढल्यानंतर मोठ्या प्रमाणात जमा केलेल्या अनेक ग्राहकांना नंतर आयकर नोटिसा मिळाल्या. बचत खात्यात एक लाख रुपयांपेक्षा जास्त रोख ठेवींवर आयकर सूचना मागवल्या जाऊ शकतात, असे एका बँकेच्या अधिकाऱ्याने सांगितले. “RBI कधीही बँकांमधील ठेवींची छाननी करत नाही. आयकर विभाग ते करतो. बँकांकडे रिपोर्टिंग सिस्टीम आहे आणि ते याची काळजी घेतील, ”अलीकडेच एका पत्रकार परिषदेत आरबीआय गव्हर्नर म्हणाले.

देशात सुमारे 1.55 लाख बँक शाखा असल्याने, प्रत्येक शाखेला 23 मे ते 30 सप्टेंबर 2023 या कालावधीत सरासरी 2000 रुपयांच्या 11,677 नोटांच्या – किंवा दररोज 116 नोटा – हाताळाव्या लागतील. 2,000 च्या नोटा बदलणे नोव्हेंबर-डिसेंबर 2016 मध्ये नोटाबंदीच्या कवायतीइतके मोठे दिसणार नाही जेव्हा देशभरातील शाखांमध्ये 500 आणि 1,000 रुपयांच्या नोटा बदलण्यासाठी गोंधळलेले दृश्य पाहिले गेले. एटीएम आणि कॅश रिसायकलर्सची पुनर्रचना करण्यासाठी बँकांना पैसे द्यावे लागतील. आरबीआयच्या आकडेवारीनुसार देशभरात २.५७ लाख एटीएम आहेत.