प्राचीन काळापासून भारत परदेशांशी व्यापार करत असे. हा व्यापार जमिनीच्या मार्गाने व जलमार्गाने होत असे. या मार्गांवर मक्तेदारी मिळविण्यासाठी विविध राष्ट्रांमध्ये वेळोवेळी संघर्ष होत असे. जेव्हा इस्लामचा उदय झाला आणि इस्लामचा प्रसार अरबस्तान, पर्शिया, इजिप्त आणि मध्य आशियातील विविध देशांमध्ये झाला, तेव्हा हळूहळू हे मार्ग मुस्लिमांच्या ताब्यात गेले आणि भारताचा व्यापार अरब रहिवाशांच्या हातात गेला. आफ्रिकेच्या पूर्व किनार्‍यापासून ते चीन समुद्रापर्यंत, समुद्राच्या किनार्‍यावर अरब व्यापार्‍यांची निवासस्थाने स्थापन झाली. युरोपात जाणारा भारतीय माल इटलीच्या जिनोआ आणि व्हेनिस या दोन शहरांमधून जात असे. ही शहरे भारतीय व्यापारातून समृद्ध झाली. ते भारतातील माल कुस्तुनतुनियाच्या बाजारात विकत असत. या शहरांची श्रीमंती आणि समृद्धी पाहून युरोपातील इतर राष्ट्रांना भारतीय व्यापारातून लाभ मिळावा अशी तीव्र इच्छा होती, परंतु ही इच्छा पूर्ण करण्यात ते यशस्वी होऊ शकले नाहीत. आफ्रिकेतून समुद्रमार्गे भारतात पोहोचण्यासाठी काही तरी मार्ग असावा असा युरोपातील लोकांना फार प्राचीन काळापासून संशय होता. चौदाव्या शतकात युरोपमध्ये नवीन युग सुरू झाले.
नवीन भौगोलिक प्रदेशांचा शोध सुरू झाला. कोलंबसने 1492 मध्ये अमेरिकेचा शोध लावला आणि अटलांटिकच्या पलीकडे जमीन असल्याचे सिद्ध केले. अनेक दिवसांपासून पोर्तुगीजांकडून भारताकडे जाण्याचा मार्ग शोधला जात होता. शेवटी, अनेक वर्षांच्या प्रयत्नांनंतर, 1498 मध्ये वास्को द गामा चांगल्या आशेची केप ओलांडून आफ्रिकेच्या पूर्वेकडील किनाऱ्यावर आला; आणि तेथून गुजराती गव्हर्नरसह मलबारमधील कालिकतला पोहोचले.
पोर्तुगीजांनी हळूहळू पूर्वेकडील व्यापार अरब व्यापाऱ्यांकडून काढून घेतला. या व्यापारामुळे पोर्तुगालची समृद्धी खूप वाढली. लवकरच डच, इंग्रज आणि फ्रेंच सुद्धा भारताबरोबर व्यापार करू लागले. या परदेशी व्यापार्‍यांमध्ये भारतासाठी शत्रुत्व निर्माण झाले होते आणि त्यांच्यापैकी प्रत्येकाचा हेतू इतरांना काढून टाकून त्यांचा अभेद्य अधिकार प्रस्थापित करण्याचा होता. व्यापाराच्या संरक्षणासाठी आणि वाढीसाठी त्यांना आपली राजकीय सत्ता स्थापन करणे आवश्यक वाटू लागले. हा संघर्ष बरेच दिवस चालला आणि इंग्रजांनी त्यांच्या प्रतिस्पर्ध्यांवर विजय मिळवला आणि 1763 नंतर त्यांना कोणताही मजबूत प्रतिस्पर्धी नव्हता. दरम्यानच्या काळात इंग्रजांनीही काही प्रदेश ताब्यात घेतले होते आणि बंगाल, बिहार, ओरिसा, कर्नाटकात राज्य करणारे नवाब हे इंग्रजांच्या हातातील बाहुले होते. इंग्रजांना विरोध केल्याने त्यांची हकालपट्टी होईल हे त्यांना अगदी स्पष्ट झाले होते.
हे विदेशी व्यापारी मसाले, मोती, रत्ने, हस्तिदंतापासून बनवलेल्या वस्तू, ढाक्याचे मलमल आणि अबरवान, मुर्शिदाबादचे रेशीम, लखनौचे चिंट्स, अहमदाबादचे दुपट्टे, नील इत्यादी भारतातून आणायचे आणि तेथून काचेची भांडी, मखमली आणायचे. भारतात विक्रीसाठी साटन आणि लोखंडाची साधने आणा. भारतातील ब्रिटिश राजवटीची सुरुवात व्यापारी कंपनीच्या स्थापनेपासून झाली हे ऐतिहासिक सत्य आपण विसरता कामा नये. इंग्रजांची राजकीय महत्त्वाकांक्षा आणि प्रयत्नही या व्यापाराचे संरक्षण आणि वाढ करण्याचा होता.
एकोणिसाव्या शतकापूर्वी इंग्लंडचा भारतावर फार कमी अधिकार होता आणि पाश्चात्य सभ्यता आणि संस्थांचा प्रभाव येथे नगण्य होता. 1750 पूर्वी इंग्लंडमध्ये औद्योगिक क्रांतीची सुरुवातही झाली नव्हती. त्यापूर्वी भारताप्रमाणेच इंग्लंडही कृषीप्रधान देश होता. त्या काळी इंग्लंडला आजच्याप्रमाणे आपल्या मालासाठी परदेशात बाजारपेठा शोधाव्या लागत नव्हत्या. त्यावेळी वाहतुकीच्या सोयीअभावी फक्त हलक्या वस्तू बाहेर पाठवता येत होत्या. त्या काळी भारतातून परदेशात जो व्यापार होत असे त्यामुळे भारताचे आर्थिक नुकसान झाले नाही. 1765 मध्ये, जेव्हा ईस्ट इंडिया कंपनीला मुघल सम्राट शाह आलमकडून बंगाल, बिहार आणि ओरिसाची दिवाणी मिळाली, तेव्हा कंपनीने या प्रांतांमध्ये जमीन सेटल करण्यास आणि महसूल गोळा करण्यास सुरुवात केली. अशा रीतीने सर्वप्रथम इंग्रजांनी येथील मालगुजारी प्रथेमध्ये फेरफार केला. त्यावेळी पत्रव्यवहाराची भाषा फारसी होती. कंपनीचे नोकर स्थानिक राजांशी पर्शियन भाषेतच पत्रव्यवहार करत असत.
फौजदारी न्यायालयांमध्ये काझी आणि मौलवी यांनी मुस्लिम कायद्यानुसार निर्णय दिले. दिवाणी न्यायालयांत ब्रिटीश कलेक्टर पंडित व मौलवी यांच्या सल्ल्याने धर्मशास्त्रानुसार व शहरानुसार खटले निकाली काढत असत. ईस्ट इंडिया कंपनीने शिक्षणावर काही पैसा खर्च करण्याचा निर्णय घेतला तेव्हा त्यांचा पहिला निर्णय अरबी, फारसी आणि संस्कृत शिक्षणाच्या बाजूने होता. बनारस येथे संस्कृत महाविद्यालय आणि कलकत्ता मदरसा ही संस्था कलकत्ता येथे स्थापन झाली. पंडित आणि मौलवींना पुरस्कार देऊन, प्राचीन पुस्तके छापून नवीन पुस्तके लिहिण्याची व्यवस्था केली गेली. त्यावेळी कंपनीच्या राजवटीत ख्रिश्चनांना त्यांच्या धर्माचा प्रचार करण्याचे स्वातंत्र्य नव्हते.
कंपनीकडून परवाना घेतल्याशिवाय कोणताही इंग्रज भारतात स्थायिक होऊ शकत नव्हता किंवा मालमत्ता खरेदी करू शकत नव्हता. कंपनीच्या अधिकाऱ्यांनी सांगितले की, इंग्रजांना येथे स्थायिक होण्यास सर्वसाधारण परवानगी दिल्यास बंडखोरी होण्याची शक्यता आहे; परकीयांना भारतीय धर्म आणि चालीरीतींची चांगली ओळख नसल्यामुळे ते भारतीयांच्या भावनांचा योग्य आदर करणार नाहीत अशी भीती खूप असते. देशातील जुन्या प्रथेनुसार, कंपनी आपल्या राज्यातील हिंदू आणि मुस्लिम धार्मिक स्थळांचे व्यवस्थापन आणि देखरेख करत असे. मंदिर, मशीद, इमामबारा, खानकाह यांच्या उत्पन्नाचा आणि खर्चाचा हिशेब ठेवणे, इमारतींची डागडुजी करणे, पूजापाठ करणे, ही सर्व जबाबदारी कंपनीची होती. अठराव्या शतकाच्या अखेरीपासून इंग्लंडच्या धर्मगुरूंनी या व्यवस्थेला विरोध करण्यास सुरुवात केली.
कंपनीकडून परवाना घेतल्याशिवाय कोणताही इंग्रज भारतात स्थायिक होऊ शकत नव्हता किंवा मालमत्ता खरेदी करू शकत नव्हता. कंपनीच्या अधिकाऱ्यांनी सांगितले की, इंग्रजांना येथे स्थायिक होण्यास सर्वसाधारण परवानगी दिल्यास बंडखोरी होण्याची शक्यता आहे; परकीयांना भारतीय धर्म आणि चालीरीतींची चांगली ओळख नसल्यामुळे ते भारतीयांच्या भावनांचा योग्य आदर करणार नाहीत अशी भीती खूप असते. देशातील जुन्या प्रथेनुसार, कंपनी आपल्या राज्यातील हिंदू आणि मुस्लिम धार्मिक स्थळांचे व्यवस्थापन आणि देखरेख करत असे. मंदिर, मशीद, इमामबारा, खानकाह यांच्या उत्पन्नाचा आणि खर्चाचा हिशेब ठेवणे, इमारतींची डागडुजी करणे, पूजापाठ करणे, ही सर्व जबाबदारी कंपनीची होती. अठराव्या शतकाच्या अखेरीपासून इंग्लंडच्या धर्मगुरूंनी या व्यवस्थेला विरोध करण्यास सुरुवात केली. ते म्हणाले की, ख्रिश्चन असल्याने कंपनी विधर्मींच्या धार्मिक स्थळांचे व्यवस्थापन घेऊ शकत नाही. ख्रिश्चन धर्माच्या प्रचारात कंपनीच्या बाजूने कोणताही अडथळा येऊ नये यासाठी ते प्रयत्नशील होते.
त्यावेळी मूळ ख्रिश्चनांची स्थिती अत्यंत दयनीय होती. जर एखादा हिंदू किंवा मुस्लिम ख्रिश्चन झाला असता, तर त्याचा त्याच्या मालमत्तेवर, पत्नीवर आणि मुलांवर कोणताही हक्क गमावला नसता. मूळ ख्रिश्चनांना मद्रासच्या प्रांगणात मोठ्या नोकऱ्या मिळू शकल्या नाहीत. हिंदूंच्या धार्मिक कृत्यांसाठीही त्यांना कर भरावा लागला. जगन्नाथजींचा रथ ओढण्यासाठी रथयात्रेच्या निमित्ताने ज्यांना जबरी मजुरी करताना पकडले गेले, तर कधी कधी ख्रिस्तीही होते. त्यांनी ही भिकारी नाकारली तर त्यांच्यावर लाठीमार करण्यात आला. ख्रिश्चनांना त्यांच्या धार्मिक श्रद्धेच्या विरुद्ध काहीही करण्यास भाग पाडले जाऊ नये आणि त्यांना कोणतीही सवलत दिली जाऊ शकत नसेल तर किमान त्यांना इतर धर्मांप्रमाणेच वागणूक दिली पाहिजे, असे इंग्लंडच्या धर्मगुरूंनी सांगितले. हळूहळू या पक्षाचा प्रभाव वाढू लागला आणि शेवटी ख्रिस्ती धर्मगुरूंची मागणी काही प्रमाणात पूर्ण करावी लागली. परिणामी, तुम्हाला तुमची मालमत्ता गमावावी लागणार नाही.
ख्रिश्चनांनाही धर्म प्रचाराचे स्वातंत्र्य मिळाले. 1835 मध्ये राज दरबाराची भाषा इंग्रजी झाली आणि इंग्रजी शिक्षणाला प्रोत्साहन देण्याचा निर्णय घेण्यात आला. धर्मशास्त्र व शरह यांचे इंग्रजीत भाषांतर करून ‘कायदा आयोग’ नेमून नवीन दंडसंहिता व इतर नवीन कायदे तयार केले गेले. 1853 मध्ये धार्मिक स्थळांचे व्यवस्थापन स्थानिक समित्या स्थापन करून त्यांच्याकडे सोपवण्यात आले. 1854 मध्ये, जे काही पंडित आणि मौलवी न्यायालयात हयात होते त्यांनाही काढून टाकण्यात आले. अशा रीतीने देशातील जुन्या संस्था नष्ट झाल्या आणि हिंदू आणि मुस्लिमांना असे वाटू लागले की इंग्रजांना त्यांचे ख्रिश्चन बनवायचे आहे. या बदलांचा आणि डलहौसीच्या हडप करण्याच्या धोरणाचा परिणाम म्हणजे १८५७ मध्ये एक मोठी क्रांती झाली ज्याला सिपाही विद्रोह म्हणतात.
1857 पूर्वी युरोपमध्ये औद्योगिक क्रांती झाली होती. या क्रांतीत इंग्लंड सर्वांचा पुढारी होता; कारण त्यात अशा अनेक सुविधा होत्या ज्या इतर देशांना उपलब्ध नव्हत्या. इंग्लंडने स्टीम इंजिनचा शोध लावला. भारताच्या व्यापारामुळे इंग्लंडची राजधानी बरीच वाढली होती. त्यात लोखंड आणि कोळसा मुबलक प्रमाणात होता. कुशल कारागिरांची कमतरता नव्हती. या विविध कारणांमुळे या क्रांतीत इंग्लंड अग्रेसर ठरला. इंग्लंडच्या उत्तरेकडील भागात, जेथे लोखंड आणि कोळसा निघत असे, तेथे कालपासून कारखाने सुरू झाले. कारखान्यांजवळ शहरे वस्ती होऊ लागली. इंग्लंडचे पारंपारिक घरगुती उद्योग नष्ट झाले. यंत्रांनी मोठ्या प्रमाणावर मालाचे उत्पादन सुरू केले. युरोपातील इतर देशांमध्ये या वस्तूंचा वापर होऊ लागला. लवकरच, युरोपातील इतर देशांमध्येही यंत्रयुग सुरू झाले. युरोपातील इतर देशांतील नवीन पद्धतीनुसार औद्योगिक व्यवसाय वाढू लागल्याने इंग्लंडला आपल्या मालासाठी युरोपबाहेर बाजारपेठ शोधण्याची गरज भासू लागली. भारत इंग्लंडच्या ताब्यात होता, त्यामुळे राजकीय सत्तेच्या मदतीने भारताला इंग्रजी मालाची चांगली बाजारपेठ सहज बनवण्यात आली.
इंग्रजी शिक्षणामुळे हळूहळू लोकांची आवड बदलू लागली. युरोपियन पोशाख आणि युरोपियन जीवनशैलीने इंग्रजी शिक्षित वर्गाला आकर्षित केले. भारत हा एक सुसंस्कृत देश होता, त्यामुळे आफ्रिकेतील असंस्कृत किंवा अर्ध-सुसंस्कृत प्रदेशात जाणवणाऱ्या इंग्रजी वस्तूंचा वापर करण्यात कोणतीही अडचण आली नाही. सर्वप्रथम या नवीन धोरणाचा परिणाम भारताच्या कापड व्यापारावर झाला. यंत्रमागावर बनवलेल्या मालाला यंत्रमागाच्या वस्तूंशी स्पर्धा करणे अशक्य होते. हळूहळू भारतातील विविध कला आणि उद्योग नष्ट होऊ लागले. भारताच्या मध्यवर्ती भागात मालाची ने-आण करण्यासाठी अनेक ठिकाणी रेल्वे रस्ते टाकण्यात आले. भारतातील मुख्य बंदरे, कलकत्ता, बॉम्बे आणि मद्रास, भारतातील मोठ्या शहरांशी जोडली गेली होती, परदेशी व्यापार सुलभ करण्यासाठी, डलहौसीच्या काळात पहिले रेल्वे रस्ते बांधले गेले. इंग्लंडला भारताच्या कच्च्या मालाची गरज होती. या बंदरांवर पाठवल्या जाणाऱ्या कच्च्या मालावर रेल्वे ड्युटी सबसिडी होती. अंतर्गत व्यापाराच्या वाढीकडे पूर्णपणे दुर्लक्ष झाले.
या धोरणानुसार नवीन शोधांचा फायदा घेऊन भारताच्या औद्योगिक व्यवसायाची नव्या पद्धतीने पुनर्रचना व्हावी, अशी इंग्लंडची इच्छा नव्हती. त्याला भारत हा एक कृषीप्रधान देश म्हणून ठेवायचा होता, ज्यामध्ये तो भारतातून सर्व प्रकारचा कच्चा माल मिळवायचा आणि त्याचा तयार माल भारतातून खरेदी करायचा. जेव्हा-जेव्हा भारत सरकारने स्वदेशी व्यवसायाला प्रोत्साहन देण्याचा निर्णय घेतला, तेव्हा इंग्लंड सरकारने त्याच्या निर्णयाला विरोध केला आणि त्याला प्रत्येक प्रकारे परावृत्त केले. जेव्हा भारतात कापड गिरण्या सुरू झाल्या आणि भारत सरकारला इंग्लंडमधून येणाऱ्या कापडावर शुल्क आकारण्याची गरज होती.
