प्राथमिक शेअरबाजार हा नवीन सिक्युरिटी बाजारात आणण्यासाठी चांगला मार्ग आहे. त्यांना आपण इनिशिअल पब्लीक ऑफर अथवा सार्वजनिक जाहीर आमंत्रण म्हणतो. त्या बाजारात नवीन कंपनीच्या सिक्युरिटी, सरकारी बॉन्ड, कॉरपरेट बॉन्ड, वगैरेचे वितरण होते आणि त्यामार्फत त्यांना भांडवल मिळते.

वर्तमानात प्रगतीशील गतीशील अर्थतंत्रामध्ये देशाचा आर्थिक विकास लवकर करण्यासाठी शेअर बाजाराला जरूरी प्रोत्साहन देणे जरूरी आहे आणि शेअर बाजारातील वातावरण सक्रीय ठेवण्यासाठी नविन सिक्युरिटी बाजारात आणणे हे देखिल फार जरूरी आहे आणि ते या प्राथमिक शेअरबाजारा मार्गे येऊ शकतात.

शेअरची दर्शन किंमत (Face Value of Share / Debenture):

नवीन कंपनीचे किंवा जुन्या प्रस्थापित कंपनीचे पुढील वितरण दोन करोड रूपायाचे आहे. एका शेअरची कीमंत १० रूपये आहे तर त्या हीशोबाने कंपनीच्या २ करोडच्या शेअर कॅपीटलचे २० लाख शेअरमध्ये वितरण केले जाईल.

या शेअरच्या १० रूपये कींमतीला शेअरची दर्शनी किंमत अथवा फेस व्हॅल्यु म्हणतात. ते जनतेमधील आयपीओ (IPO) व्दारा वितरीत होतात. तेव्हा सेवीची परवानगी घेवून त्यांची दर्शनी किंमत निश्चित करून ते प्राथमिक शेअर बाजारात येतात. सध्याच्या काळात दर्शनी किंमत साधारणपणे १० रूपये असते आणि पूर्वी ती साधारणपणे १०० रूपये असे.

दर्शनी किंमत दहा रूपये होऊ शकते तसेच दर्शनी किंमतीवर कमी पण फिजीकल सर्टीफिकिट वरती मेच्युरटीची मर्यादा पूर्ण झाल्यावर मिळणारी रक्कम लिहिलेली असते आणि ती १०० रूपायाच्या गुणांकात येते. लाभांश रक्कम शेअरच्या दर्शनी किंमतीवर मिळते.

प्रीमीयम आणि डिसकाउंट (Premium & Discount):

प्राथमिक बाजारात शेअरची दर्शनी किंमत जादाभारासहित विस्तारित होऊन येते. तेव्हा त्यास प्रीमीयम कीमंत असे म्हणतात आणि शेअरच्या दर्शनी किंमतीपेक्षा

त्यांचा मार्केट भाव कमी असल्यास त्यास डिस्काउंट कीमंत असे म्हणतात.’ कोणत्या गरजेपाई कंपनी मार्केटमध्ये शेअर इशू करते (Why do Companies need to issue shares to the Public):

सामान्यपणे प्रमोटर प्रथम एका प्रायव्हेट कंपनीची स्थापना करतात आणि त्यानंतर कंपनीतील व्यवहार सुरू करण्यासाठी बँक अथवा फायनांशिअल इन्स्टीटयुशन मार्फत कर्ज घेतात. काही कालावधीने जेव्हा उदयोगात वाढ होते। आणि कंपनीला जास्त भांडवलाची गरज भासते तेव्हा ती सेबीची परवानगी घेवून आयपीओ मार्फत लोकांकडुन भांडवल जमा करते.

विविध प्रकारचे वितरण (Different Kind of Issues):

१. इनिशीयल पब्लीक ऑफर (IPO)

२. लिसस्टेड कंपनीमार्फत सामाजिक वितरण

३. राईट शेअरचे वितरण

४. प्रेफशील वितरण

१. सुरूवातीचे सार्वजनिक जाहिर आमंत्रण ( Initial Public Offering IPO):

जेव्हा अनलिस्टेड कंपनी प्रथमतः मार्केटमध्ये शेअर इशु करते त्यास आयपीओ (IPO) म्हणतात. या वितरणासाठी सेवेच्या परवानगीची आवश्यकता असते.

२. लीस्टेड कंपनीद्वारा होणारे शेअरचे वितरण (Public Issue by Listed Company) :

ज्या कंपनीचा कामाचा व्याप वाढतो आणि डेवलपमेन्टसाठी त्यांना जास्त भांडवलाची गरज भासते, तेव्हा ती सेबीची परवानगी घेवून जनतेत पुन्हा शेअरचे वितरण करू शकतात.

३. राईट इश्यु (Right Issue) :

जर लिस्टेड कंपनीला आपले भांडवल शतकाच्या प्रमाणात वाढवायचे असेल तर ती राईट इश्युला प्राधान्य देते आणि याचा प्रथम हक्क शेअर होल्डरला मिळतो. यामध्ये कंपनीचे व्यवस्थापक प्रत्येक शेअर होल्डरला नोटीस पाठवतात. ही नोटिस पाठवल्यानंतर १५ दिवसाची वेळ शेअर होल्डरला दयावी लागते. या दिवसांत त्यांना शेअर खरेदी करायचे आहेत की नाही हे ठरवावे लागते.

समजा कि एका कंपनीला २ करोड रूपये भांडवलाची गरज आहे तीला १ करोड रूपयांचे भांडवल मिळाले. मग जर तीने दोन शेअर एका शेअरच्या प्रमाणात शेअर होल्डरला दिले तर १ करोड रूपयांचे भांडवल ती मिळवू शकते.

समजा कि कंपनीच्या शेअरचा मार्केट भाव त्याच्या दर्शनी किंमतीपेक्षा फार जास्त आहे. कंपनीचे व्यवस्थापक जादाभार (प्रिमीयम) लावून ते शेअर लोकांना ऑफर करतात. तेव्हा त्यांचे प्रमाण बदलते आणि दोन शेअरच्या बदली एक शेअर न देता ते चार शेअरवर एक राईट शेअर देतात.

उदा. एका कंपनीला एक करोडची गरज आहे. त्यातिल पन्नास लाख रूपये प्रिमियममधुन घेतले तर त्यांचे प्रमाण चार शेअर समोर एक राईट शेअर असे होते.

राईट शेअरचा भाव मार्केटभावा पेक्षा कमी जास्त झाला आणि शेअरच्या दर्शनी भावात आणि मार्केट भावामध्ये जास्त फरक नाही राहीला तर शेअर होल्डर ते शेअर खरीदी करत नाहीत.

४. प्रेफरेन्शीअल इश्यु (प्राधान्य अंक):

हे शेअर फक्त लिस्टेड कंपनीमार्फतच (कंपनी अॅक्ट १९५६ ) इश्यु होऊ शकतात. जर कंपनीला आपले भांडवल वाढवायचे असेल तर ती या इशुची मदत घेते. त्यांना या इश्युद्वारे भांडवलाची प्राप्ती लवकर होते. हे शेअर कंपनी बहुतेककरून फक्त प्रमोटर आणि मित्रांना देते. कारण काही वेळा कंपनीला

भिती असते की त्यांची कंपनी ताब्यात घेण्याचा प्रयत्न होऊ शकतो, म्हणून कंपनी सबीकडुन परवानगी घेवून प्रेफनाशियल शेअर इशु करते.

सामान्य पब्लीक इश्यू आणि बुक बिल्डींग प्रोसेस (Normal Public Issue and Book Building Process):

सुरूवातीच्या पब्लीक इश्युमध्ये (आयपीओत) सेक्युरिटी साधारणतः सामान्य पब्लीक इश्युमार्फत अथवा बुक बिल्डींग प्रोसेसमार्फत विक्रीसाठी मार्केटमध्ये येतात. सामान्य पब्लीक इश्युच्या बाबतीत कंपनीने शेअरची किंमत अगोदरच निश्चित केलेली असते आणि बुक बिल्डींग प्रोसेसमध्ये कंपनी शेअरची एक अंदाजीत किंमत म्हणजेच प्राइजबॅन्ड घोषित करते आणि मग शेअरची फायनल इश्यु प्राईज मार्केटच्या प्रवाहावर सोडून दिली जाते. बुक बिल्डींग मार्फत ऑफर होणारे शेअर कोणत्या किंमतीवर अलॉट होऊ शकतात याची माहीती लोकांना नसते. मात्र सामान्य पब्लीक इश्युमार्फत ऑफर होणा-या शेअरच्या कींमती गुंतवणुकदारांना आधीच ठाऊक असतात. बुक बिल्डींग प्रोसेसमध्ये गुंतवणुकदार शेअरच्या फ्लोअर प्राइझवर अथवा त्याहून जास्त कींमतीवर बोली लावतात. बुक बिल्डींग प्रोसेस बंद झाल्यानंतर शेअरची अलॉटमेंट किंमत निश्चित केली जाते.

इश्यू प्राइज (इश्यू किंमत):

जेव्हा कंपनीद्वारा शेअर वितरीत होतात, त्या भावाला ईश्यू प्राइज म्हणतात. शेअरचे लिंस्टीग झाल्यावर त्यांचा भाव तेवढाच राहतो अथवा कमी जास्त होतो, त्यास शेअरचा बाजारभाव म्हणतात.

कट ऑफ प्राइज (कट ऑफ किंमत):

बुक बिल्डींग इश्युमध्ये इशुअर कंपनीला प्रेस्पेक्टस मार्फत शेअरची एक अंदाजीत किंमत म्हणजेच प्राइझ बॅड अथवा फ्लोअर प्राईझ घोषित करावी लागते .याच किंमतीला ‘कट-ऑफ-प्राइझ’ म्हणतात. इशुअर कंपनी आणि तीचे मॅनेजर तो स्टॉक खरेदी करण्यासाठी किती गुंतवणुकदार इच्छुक आहेत आणि कंपनीचे प्रास्पेक्टस कसे आहेत हे पाहुन कट-ऑफ-प्राइझ निश्चित करतात. ही

किंमत प्राइझ बॅंड इतकीही असु शकते अथवा फ्लोअर प्राइझ पेक्षा जास्त ही असु शकते.

फ्लोअर प्राइझ अथवा लघुत्तम प्राइझ (Floor Price):

बुक बिल्डींग प्रोसेसमध्ये ज्या कमीत कमी कींमतीवर गुंतवणुकदार बोली लावणे सुरू करतात, त्यास फ्लोअर प्राइझ अथवा लघुत्तम प्राइझ म्हणतात,

प्राइज बॅन्ड (Price Band) :

कंपनीच्या प्रोस्पेक्टसमध्ये शेअरची एकतर फ्ओअर प्राइझ दिलेली असते अथवा प्राइझ बॅन्ड म्हणजेच एक मर्यादित किंमत दिलेली असते. जीच्या अंतर्गत गुंतवणुकदार बोली लाऊ शकतात. फ्लोअर प्राइझ आणि प्राइझ बॅन्ड यातील फरक २०% पेक्षा जास्त नसला पाहीजे.

प्रोस्पेक्टस (प्रॉस्पेक्टस):

कोणतीही कंपनी जेव्हा पब्लीक इश्यु जाहीर करते, तेव्हा तीला सेबीच्या नियमांप्रमाणे कंपनीच्या व्यवहाराबद्दलची सर्व माहीती जसे की कंपनीला भांडवल कोणत्या कारणासाठी हवे आहे, त्यावर कीती उत्पन्न प्रात्प होण्याची अपेक्षा आहे, वगैरे लोकांना सांगणे जरूरी आहे. ही माहीती कंपनी तीच्या प्रोस्पेक्टसमार्फत प्रसिध्द करते. यात कंपनीला इतर माहीतीही जसे की कंपनीची इशु साईझ, तीचे करन्ट स्टेटस, इक्वीटी कॅपिटल, कंपनीचा सध्याचा आणि मागिल परफॉरमन्स, कंपनीचे प्रमोटर तीचे प्रोजेक्ट आणि ते पूर्ण करण्यासाठी होऊ शकणारा खर्च, कंपनीचे आर्थिक स्त्रोत, तीचे प्रोडक्ट आणि त्यांची क्षमता वगैरे माहीतीही प्रसिध्द करावी लागते. तसेच यात इतर मॅन्डेटरी इनफॉरमेशन जसे की अंडररायटींग आणि स्टॅचुटरी म्हणजेच कायदयाअंतर्गत कंपनीला मिळालेल्या सवलतीचींही माहीती ही दयावी लागते. यामुळे कंपनीच्या शॉर्ट टर्म आणि लाँग टर्म प्रोस्पेक्टसचे परीक्षण करण्यास गुंतवणुक दाराला मदत होते.

शेअरची विभागणी अथवा परतफेड (Refund) झाली असल्यास त्याची माहीती कशी करून घ्यावी (How to know about Allotment of Shares/Refund) :

सेबीच्या गाइडलाईन प्रमाणे शेअरची विभागणी इश्यु बंद झाल्याच्या तारखे नंतर १५ दिवसामध्ये झाली पाहिजे आणि जितके शेअर आपणास अलॉट झाले आहेत, तेवढे आपल्या डीमेट खात्यामध्ये जमा झाले पाहिजेत. विभागणी न झाल्यास ईश्यु बंद झाल्याच्या तारखेनंतर १५ दिवसांमध्ये गुंतवणुकदाराला त्याच्या पैशांची परतफेड मिळायला पाहिजे.

शेअरचे लीस्टीगं (Listing of Securities):

(IPO) आयपीओ जाहीर झाल्यानंतर त्यांची लिस्टिंग तारीख जाहिराती द्वारे प्रसिद्ध होते. आयपीओ (IPO) जेव्हा कंपनी इशु करते तेव्हा फक्त अॅग्रीमेंट करून स्टॉक मार्केट मार्फत शेअरची बाजारात देवाण घेवाण सुरू होते. यास लिस्टींग म्हणतात आणि त्या दिवसापासुन कंपनी प्राथमिक शेअर बाजारातून द्वीतीय शेअर बाजारात प्रवेश करते. मार्केटच्या ट्रेन्डप्रमाणे तसेच बाहय घटकांच्या परिणामामुळे त्या कंपन्याच्या स्क्रीपचे भाव कमी जास्त होतात.

लीस्टींग करण्याची समय मर्यादा (Time Period for Listing of Shares):

साधारणपणे बुक बिल्डिंग प्रोसेस अथवा सामान्य पब्लीक इश्यु बंद होण्याच्या तारिखे नंतरचे तीन आठवडे ही लीस्टींगची मर्यादा आहे.

फोरेन कॅपिटल ईश्युअन्स (Foreign Capital Issuance):

भारतीय कंपनीला विदेशी चलनात पैसा उभा करण्यासाठी सरकारपासुन तीन सवलती मिळाल्या आहेत.

कंपन्या विदेशी चलनात कनवरटेबल बॉन्ड (Convertible Bonds Issue) इशू करू शकतात. त्याला सामान्यपणे युरो – इश्यु (Euro-Issue) असे म्हणतात.

कंपनी ऑर्डिनरी शेअर डिपॉजिटरी रीसीप्ट द्वारे इश्यु करू शकते, जसे कि अमेरिकन एडीआर ग्लोबल रीसीप्ट आणि जीडीआर ग्लोबल रीसीप्ट.

अडीआर (ADR):

अमेरिकन डीपोजिटरी रिसिप्ट हे एक फिजिकल शेअर सर्टिफीकेट आहे. ते अमेरिकन डिपोजिटरी शेअरचे मालकत्व असल्याचा पुरावा म्हणुन वापरले जाते. एडीएस (ADS) म्हणजे युएस डॉलर होय. ते एखादया नॉन-युएस कंपनीतील इक्वीटीचे मालकत्त्व दर्शविते. ते सामन्यपणे कस्टोडिअन बैंकमध्ये जमा असतात आणि त्यांना कंपनीचा कोरपरेट आणि इकोनॉमिक्स राईट उपलब्ध होते. या सर्व अटी अडीआर (ADR) सर्टिफीकेटवर दर्शवीलेल्या असतात.

या (ADS) मध्ये अमेरिकन व्यक्ती अमेरिकेच्या बाहेरिल कंपनीच्या शेअरचा खरेदी विक्रीचा व्यवहार अमेरीकेतुनच करू शकते.

(ADS) ओडीएस हे डिपोजिटरी बॉन्डद्वारा इश्यु होते, जसे कि हे शेअर युस कंपनीच्या शेअरप्रमाणे न्युर्योक ऐक्सचेन्ज अमेरिकन स्टॉक ऐक्सचेन्ज अथवा नासदेक एक्सचेन्जमध्ये सहज रीतीने देवाण घेवाण करता येऊ शकतात.

जीडीआर (GDR):

हे पण अडीआर (ADR) समानच आहे. फरक एवढाच आहे कि ते एकापेक्षा जास्त देशाच्या बाजारामध्ये ऑफर होतात आणि पब्लीक अथवा प्राइवेट मार्केटमधुन त्यांची देवाण घेवाण होते.