What is encounter killing?
चकमकीत हत्या , ज्याला सहसा एन्काउंटर म्हणतात, ही दक्षिण आशियातील पोलीस किंवा सशस्त्र दलांनी संशयित गुंड किंवा दहशतवाद्यांशी सामना करताना स्वसंरक्षणार्थ केलेली एक न्यायबाह्य हत्या आहे. घटनांचे वर्णन सामान्यत: अधिकारी गोळीबाराची परिस्थिती म्हणून करतात, बहुतेकदा जेव्हा एखादा गुन्हेगार पोलिस अधिकाऱ्याची बंदूक हिसकावून घेतो तेव्हा कथितपणे सुरू होतो. [१] 20 व्या शतकाच्या उत्तरार्धात अशा घटनांसाठी एन्काउंटर हा शब्द मोठ्या प्रमाणावर वापरला गेला.
यापैकी अनेक नोंदवलेल्या घटनांमागील पोलिसांच्या प्रेरणेबद्दल टीकाकारांना शंका आहे, [२] आणि पुढे तक्रार करतात की या प्रथेच्या व्यापक स्वीकृतीमुळे संशयित आधीच कोठडीत असताना किंवा त्यांची हत्या लपवण्यासाठी पोलिसांनी चकमकी घडवून आणल्याच्या घटना घडल्या आहेत. निशस्त्र आहेत किंवा शरणागती पत्करली आहे (किंवा संधी मिळाल्यास शरण जाण्यास तयार आहे). [३] अशा घटनांना बनावट चकमकी म्हणतात . [४] काही प्रकरणांमध्ये, आत्मसमर्पण केलेल्या गुन्हेगारांना न्यायबाह्य शिक्षा म्हणून पायात गोळ्या घातल्या जातात आणि त्यांना हाफ एन्काउंटर म्हणतात . [५] [६]
काही वेळा अशा घटनांमध्ये पोलिस अधिकारीही मारले जातात, जरी तुलनेने क्वचितच. उत्तर प्रदेशमध्ये दोन वर्षांच्या कालावधीत , उदाहरणार्थ, चकमकींमध्ये 103 कथित गुन्हेगार आणि 5 पोलिस अधिकारी मारले गेले. [७] [८] असे अनेक वैयक्तिक पोलीस अधिकारी आहेत ज्यांचे चकमकींमध्ये १०० हून अधिक हत्या झाल्या आहेत आणि ३०० हून अधिक घटनांमध्ये किमान एकाचा सहभाग आहे.
I Am Responsible, Says Atiq Ahmed | Atiq Ahmed on Son Asad Encounter | UP Police Encounters | UPSC
1990 आणि 2000 च्या मध्यात, मुंबई पोलिसांनी शहराच्या अंडरवर्ल्डवर हल्ला करण्यासाठी एन्काउंटर किलिंगचा वापर केला आणि ही प्रथा इतर मोठ्या शहरांमध्ये पसरली. पाकिस्तानमध्ये, सिंध पोलीस बनावट चकमकींद्वारे विशेषतः कराचीमध्ये न्यायबाह्य हत्येसाठी कुप्रसिद्ध आहेत . [१०]
2016/2017 आणि 2021/2022 या सहा वर्षांत, भारतात दर तीन दिवसांनी एकदा चकमकीत हत्येचा एक गुन्हा नोंदवला गेला आहे , चकमकीत हत्यांची 813 प्रकरणे आहेत, भारतीय राष्ट्रीय मानवाधिकार आयोगाच्या आकडेवारीनुसार. त्या काळात या हत्यांमध्ये सहभागी असलेल्या कोणत्याही अधिकार्‍यांची खात्री पटलेली नाही.
मुंबई , चेन्नई , कोलकाता आणि गाझियाबाद या शहरांमध्ये पोलिसांकडून अशा प्रकारच्या हत्यांचे प्रमाण जास्त असल्याने 20 व्या शतकाच्या उत्तरार्धापासून चकमकीत हत्या हा शब्द भारतात लोकप्रिय झाला . काही हत्या वादग्रस्त आहेत आणि पोलिसांनी संशयितांना मारण्याची संधी म्हणून ‘बनावट चकमकी’ तयार केल्याचा आरोप टीकाकारांनी केला आहे. [३] [१३] [१४]
भारताच्या राष्ट्रीय मानवाधिकार आयोगाच्या (NHRC) मते , कथित बनावट चकमकींची अनेक प्रकरणे होती:2002-2008
440 प्रकरणे. सर्वाधिक प्रकरणे असलेली राज्ये होती: उत्तर प्रदेश (231), राजस्थान (33), महाराष्ट्र (31), दिल्ली (26), आंध्र प्रदेश (22) आणि उत्तराखंड (19). [३]ऑक्टोबर 2009 – फेब्रुवारी 2013
555 प्रकरणे. सर्वाधिक प्रकरणे असलेली राज्ये अशीः उत्तर प्रदेश (१३८), मणिपूर (६२), आसाम (५२), पश्चिम बंगाल (३५) आणि झारखंड (३०). [१५]
आंध्र प्रदेश
1922 च्या राम्पा बंडातील स्थानिक नायक अल्लुरी सीताराम राजू यांची पहिली चकमकीत हत्या झाली . [१६] हैदराबादच्या निजामाच्या पोलिसांनी १९४७ मध्ये स्वातंत्र्याच्या वेळी आंध्र प्रदेश राज्याला पोलीस फाशीची काही परंपरा पार पाडली. [१७] तेलंगणा चळवळीदरम्यान राज्य सरकारने ३००० हून अधिक लोक मारल्याबद्दल स्पष्टीकरण म्हणून एन्काउंटर किलिंगचा वापर केला. [१७] [१६] १९६० च्या दशकापासून, चकमकीत हत्या वापरण्याची संस्कृती एक सहनशील प्रथा म्हणून विकसित झाली आहे. [१७]
महाराष्ट्र
मुख्य लेख:
11 जानेवारी 1982 रोजी वडाळा परिसरात गुंड मन्या सुर्वे याला पोलीस अधिकारी राजा तांबट आणि इसाक बागवान यांनी गोळ्या घालून ठार केले . याला शहराची पहिली मान्यताप्राप्त चकमकीत हत्या म्हणून संबोधले जाते. [१८] त्या कालावधीपासून 2003 च्या सुरुवातीपर्यंत पोलिसांनी 1,200 कथित गुन्हेगारांना ठार केले. [१९]
या हत्यांमध्ये सहभागी असलेले मुंबई पोलिसांचे सदस्य ‘एनकाउंटर स्पेशालिस्ट’ म्हणून व्यापकपणे ओळखले जाऊ लागले, आणि अनेक भारतातील लोकांसाठी सुप्रसिद्ध झाले, यासह:
| नाव | पदनाम | एन्काउंटर मारणे | स्त्रोत | नोंद |
|---|---|---|---|---|
| प्रदीप शर्मा | इन्स्पेक्टर | 312 | [२०] | त्याने एकदा “गुन्हेगार घाणेरडे असतात आणि मी स्वच्छ असतो” अशी टिप्पणी केली होती. [१९] [२१] 2009-10 मध्ये राम नारायण गुप्ता यांची चकमक घडवून आणल्याचा त्याच्यावर आरोप होता आणि त्याला निलंबित करण्यात आले; तथापि, २०१३ मध्ये न्यायालयाने त्यांची निर्दोष मुक्तता केली. [२२] |
| दया नायक | इन्स्पेक्टर | ८३ | [२] | |
| प्रफुल्ल भोसले | इन्स्पेक्टर | ७७ | [२३] | |
| रवींद्रनाथ आंग्रे | इन्स्पेक्टर | ५४ | [२४] | |
| सचिन वाळे | सहाय्यक निरीक्षक | ६३ | [२५] [२६] | सेवेचा राजीनामा दिला, नंतर शिवसेनेत दाखल झाले [२७] |
| विजय साळसकर | इन्स्पेक्टर | ६१ | [२८] | नोव्हेंबर 2008 च्या मुंबई हल्ल्यात मारले गेले |
पंजाब
1984 ते 1995 दरम्यान पंजाबमध्ये झालेल्या बंडखोरीदरम्यान ‘पोलीस चकमक’ हा शब्द अनेकदा वापरला गेला . या काळात पंजाब पोलिस अधिकाऱ्यांनी स्थानिक वृत्तपत्रांना आणि मारल्या गेलेल्यांच्या कुटुंबीयांना ‘चकमकांची’ माहिती दिली. पीडित व्यक्ती ही सामान्यत: एक व्यक्ती होती जिला पोलिसांनी अतिरेकी मानले होते किंवा अतिरेकी फुटीरतावादी चळवळीत सामील केले होते; कथित अतिरेकी सहभागाचा पुरावा क्वचितच दिला गेला. शेवटी, ही प्रथा इतकी सामान्य झाली की ‘चकमक’ हा न्यायबाह्य फाशीचा समानार्थी शब्द बनला . [२९] [३०]
असा आरोप आहे की पोलिस सहसा संशयित अतिरेक्याला अटक अहवाल न दाखल करता ताब्यात घेतात. चौकशीदरम्यान संशयिताचा मृत्यू झाल्यास, सुरक्षा दले व्यक्तीला कधीही ताब्यात घेण्यास नकार देतील आणि त्याऐवजी तो सशस्त्र चकमकीत मारला गेला असा दावा करतील, पोलिसांनी स्वसंरक्षणार्थ कारवाई केली असे सुचवण्यासाठी मृतदेहावर किंवा जवळ शस्त्रे ठेवली आहेत. [३१] [३२] [३३] [३४]
सुखविंदर सिंग भाटी , पंजाबमधील गुन्हेगारी बचाव वकील ज्याने अशा संशयितांचा बचाव केला, मे 1994 मध्ये गायब झाला आणि पोलिसांनी त्यांची हत्या केल्याचा आरोप आहे. [३५]
राजस्थान
20 जुलै 2020 रोजी, मथुरा येथील विशेष सेंट्रल ब्युरो ऑफ इन्व्हेस्टिगेशन कोर्टाने माजी आमदार राजा मानसिंग यांच्या हत्येप्रकरणी माजी पोलिस उपअधीक्षक कान सिंह भाटी यांच्यासह 11 पोलिसांना दोषी ठरवले . [३६] फेब्रुवारी १९८५ मध्ये राजा मानसिंग यांना त्यांच्या दोन समर्थकांसह एका बनावट पोलिस चकमकीत मारण्यात आले. [३७]
गुजरात
2002 ते 2006 दरम्यान गुजरातमध्ये 22 पोलिस चकमकीत मारले गेले. [३८] NHRC च्या आकडेवारीनुसार, 2002-2007 दरम्यान, गुजरातमध्ये चार कथित बनावट चकमकी झाल्या होत्या (संपूर्ण भारतातील 440 बनावट चकमकींपैकी). [३] या प्रकरणांनी राष्ट्रीय माध्यमांचे लक्ष वेधले:
- सादिक जमाल (२००३) [३९]
- इशरत जहाँ केस (2004) [40]
- सोहराबुद्दीन शेख प्रकरण (२००५) [४१]
- तुळशीराम प्रजापती केस (2006)
उत्तर प्रदेश
मार्च 2017 मध्ये राज्यात एनडीए सरकार सत्तेवर आले तेव्हा त्यांनी राज्य पोलिसांना गुन्हेगारांविरुद्ध चकमकी सुरू करण्याचे आदेश दिले. यावरून अनेक वादही झाले. राष्ट्रीय मानवाधिकार आयोगाने राज्य सरकारला नोटीस बजावली आणि भारताच्या सर्वोच्च न्यायालयाच्या तीन न्यायाधीशांच्या खंडपीठाने या प्रकरणी उत्तर प्रदेश सरकारला इशारा आणि नोटीस बजावली . [४२] [४३]
इतर लक्षणीय प्रकरणे
वीरप्पन , कुख्यात वन दलाल, 18 ऑक्टोबर 2004 रोजी के विजय कुमार यांच्या अध्यक्षतेखालील स्पेशल टास्क फोर्सने (STF) एका चकमकीत ठार मारले होते. काही मानवाधिकार संघटनांनी दावा केला की परिस्थितीजन्य पुराव्यावरून तो बनावट चकमकीत मारला गेला होता. पोलिसांकडून छळ केला जातो. [४४]
19 सप्टेंबर 2008 रोजी, दिल्ली-पोलीस निरीक्षक मोहन चंद शर्मा , एक सुशोभित अधिकारी आणि दोन संशयित नवी दिल्लीतील बाटला हाऊस चकमक प्रकरणात ठार झाले. या चकमकीत इंडियन मुजाहिद्दीन (IM) च्या दोन संशयित दहशतवाद्यांना अटक करण्यात आली, तर तिसरा पळून जाण्यात यशस्वी झाला. जामा मशिदीच्या शाही इमामने या चकमकीला ‘पूर्णपणे बनावट ‘ असे म्हटले आणि सरकारवर मुस्लिमांचा छळ केल्याचा आरोप लावला . [४८] तपासणीनंतर, राष्ट्रीय मानवाधिकार आयोगाने दिल्ली पोलीस कर्मचार्‍यांना मानवी हक्कांचे उल्लंघन केल्याबद्दल साफ केले.[४९] माध्यमातील काही भाग अजूनही या निर्णयाला विरोध करत असताना आणि पोलिसांना दोषी मानत असताना, 2016 मध्ये समोर आलेल्या एका व्हिडिओ क्लिपमध्ये चकमकीतून पळून गेलेल्या दहशतवाद्याने कबुलीजबाब दाखवले होते, तो असे कसे करण्यात यशस्वी झाला आणि नंतर त्यात सामील झाला. आयएसआयएसने चकमकीच्या विश्वासार्हतेची पुष्टी केली.
